Vulkan termini müxtəlif geoloji hadisələri əhatə edir. Ənənəvi vulkanlar əsasən iki yerə ayrılır: qırmızı vulkanlar (məsələn, Havaydakı Kilauea) və boz vulkanlar (Vaşinqtondakı Sent-Helen dağları).
NOCOMMENT.az Qaynarinfo -ya istinadən xəbər verir ki, Günəş sistemimizdə isə maye su, ammonyak və müxtəlif karbohidrogenləri püskürdən qeyri-adi kriovulkanlar mövcuddur. Lakin bu püskürmə növləri arasında ən sakit olanı palçıq vulkanlarıdır. Palçıq vulkanları Şimali Amerikada nadir olsa da, İtaliya, Yaponiya, Trinidad və Azərbaycan kimi tektonik plitə sərhədlərinə yaxın ərazilərdə geniş yayılıb.
Palçıq vulkanlarının təbiəti
Palçıq vulkanları bəzən dağıdıcı gücə malik olsa da, ümumiyyətlə, partlayıcı vulkanlarla müqayisədə daha sakit püskürmələrə səbəb olur. Bu vulkanlar yer qabığından çölə çıxmaq üçün təzyiq yığan palçıq, qaz və digər mayelərin qarışımından yaranır. Yerin səthində dəlik əmələ gəldikdə, bu təzyiq ani şəkildə çölə çıxır.
Texas Universitetindən geoloq Maykl Hudek 2019-cu ildə “The Conversation” üçün yazdığı məqalədə palçıq vulkanlarını “hava ilə dolu təkərə” bənzədərək belə izah edir:
“Təkər bütöv olduğu müddətdə hava təhlükəsiz şəkildə içəridə qalır. Lakin hava çıxış yolu tapdıqda ya yavaşca sızır, ya da qəfil partlayış baş verir”.
Azərbaycan: palçıq vulkanlarının paytaxtı
Azərbaycan Ərəb və Avrasiya tektonik plitələrinin sərhədində yerləşdiyindən palçıq vulkanlarının “dünya paytaxtı” adlandırılır. Ölkədə həm quruda, həm də Xəzər dənizinin şərq sahillərində təxminən 300 palçıq vulkanı yerləşir. 2024-cü ilin noyabrında Adelaida Universitetindən geoloq Mark Tinqey “Threads” platformasında Kumani Bank adı ilə tanınan bir palçıq vulkanının “görünüb yox olan” və ya “xəyal ada” kimi təsvir edilən bir hadisəsini paylaşdı. Bu vulkan, Xəzər dənizində, Azərbaycanın şərq sahillərindən təxminən 25 kilometr məsafədə yerləşir və peyk görüntülərinə əsasən, 2023-cü ilin 30 yanvarı ilə 4 fevralı arasında ortaya çıxıb.
Mark Tinqey “Threads”də yazıb:
“Kumani Bank adətən görünməz olur zirvəsi dəniz səviyyəsindən yalnız bir neçə metr aşağıda yerləşir. Lakin güclü partlayış nəticəsində vulkanın zirvəsi səthə qalxaraq yeni bir ada yarada bilər. Bu partlayışlar qısa müddət (dəqiqələr, bəzən saatlar) davam etsə də, inanılmaz dərəcədə şiddətlidir və Azərbaycanda adətən alov sütunları ilə müşayiət olunur”.
“Xəyal ada”nın maraqlı tarixi
Keçən həftə NASA “Operativ Yer Görüntüləyiciləri” (OLI) vasitəsilə Kumani Bankın “xəyal ada” kimi yaranmasını əks etdirən görüntüləri yayımlayıb. 2023-cü ilin əvvəlində su səthinə qalxan vulkan zirvəsi 2024-cü ilin sonuna yaxın tamamilə yox olmadan əvvəl 400 metr eninə qədər genişləndi. NASA-nın məlumatına görə, Kumani Bankda bu günə qədər 8 partlayış qeydə alınıb. Ən güclü partlayış 1950-ci ildə baş verib və 700 metr enində, təxminən 6 metr hündürlükdə ada yaratmışdı. 2023-cü ildəki püskürmə isə bu təkrarlanan “ada yaranması” hadisələrinin sadəcə sonuncusudur.
Mark Tinqey əlavə edib:
“Bir neçə saat ərzində 400 metr enində bir adanın qəflətən yaranması məni təəccübləndirir! Bəzi balıqçıların “Bu nədir? Bu ada dünən burada yox idi!” deyəcəyini və bir neçə fotoşəkil paylaşacağını düşünürsən. Bir gün təxminən 10 hektar əraziyə malik yeni bir ada yaranır və heç kim bunu fərq etmir. Amma mən bunu görürəm!”
Palçıq vulkanlarının gücü və təbiəti
Palçıq vulkanları təbiətin gözlənilməz və təkrarlanan gücünü nümayiş etdirir. Azərbaycanın belə nadir geoloji fenomenlərin mərkəzi olması ölkənin vulkanologiya sahəsindəki əhəmiyyətini artırır. Xəzər dənizində yaranan bu tip “xəyal adalar” həm geoloqlar, həm də təbiətsevərlər üçün unikal tədqiqat imkanları təqdim edir. Bu, təbiətin hələ də nə qədər sürprizlər təqdim edə biləcəyini göstərir.
