Son dövrlər Ermənistan iqtisadiyyatının çöküşü hər gün daha da sürətlənir. Rusiyanın Ukrayna ilə müharibəsi fonunda yaranan iqtisadi artımın əslində sabun köpüyü olduğu və artıq partladığı hamıya məlumdur. Artıq ötən ilin göstəriciləri ilə müqayisədə cari ildə ixracda ciddi azalma müşahidə edilib. Əsasən qızılın reeksportu ilə pul qazanan erməni iqtisadiyyatı bu sahədə də ciddi geriləməyə məruz qalıb. Məsələn, ötən il 1.4 milyard dollarlıq qızıl reeksport edilmişdisə, bu rəqəm 110 milyon dollara qədər azalıb.
NOCOMMENT.az report-a istinadən xəbər verir ki, Ermənistanın sənaye artımının 95 faizi reeksport edilmiş qızıl hasilatından əldə olunub. Rusiya ilə münasibətlərin gərginləşməsi, Aİ-yə üzvlüyə namizədlik prosesi də vəziyyəti daha da qəlizləşdirib. Bir müddət əvvəl Rusiya baş nazirinin müavini Aleksey Overçuk bəyan edib ki, əgər Ermənistan Avropaya doğru irəliləyirsə, deməli, Rusiya ilə bu ölkə arasında bütün iqtisadi münasibətlər kompleksinə yenidən baxmaq lazım gələcək. Bu isə özünü bu ölkədəki həyat səviyyəsində göstərəcək. Overçukun təhdidi rəqəmlərdə də özünü göstərir. Məsələn, ötən il Rusiya ilə Ermənistan arasında ticarət 50 faiz artaraq, 12.7 milyard dollar olsa da, Aİ ilə 12 faiz azalaraq, 2 milyard dollara düşüb. Qarşıdakı dövrdə bu rəqəmin daha da azalacağı istisna edilmir. Qısacası, Avropada Ermənistanı heç kəs gözləmir və bu ölkə Qərbdə heç kəsə maraqlı deyil. Ermənistan Avropa üçün Rusiya ilə münaqişə platformasıdır.
Ermənistan iqtisadiyyatının hazırkı vəziyyəti çoxsaylı fəsadlarla xarakterizə olunur. Amma bunun səbəbi təkcə xarici amillərlə bağlı deyil. Daxili idarəetmə səmərəsizliyi və strateji planlaşdırmanın olmaması da buna ciddi təsir edir. Son aylarda getdikcə kəskinləşən ixrac, ticarət və təchizat zəncirlərindəki pozulmalar Ermənistanda iqtisadi idarəetmə sahəsində boşluqları və zəiflikləri ortaya qoyur. Həssas şəraitdə isə ayrı-ayrı halların necə sistemli uğursuzluğa çevrilməsi, biznes mühitinə zərər vurması, ixraca zərbə vurması və ümumi iqtisadi sabitlik üçün risklər yaratması reallıqlarına hökumət göz yummaqdadır.
Paralel olaraq, qonşularla münasibətini də düzgün qura bilməyən Ermənistan hökuməti ciddi problemlərlə qarşılaşır. Məsələn, bir müddət əvvəl Gürcüstanla “görünməmiş dərəcədə yaxşı” münasibətlər qurulduğu elan edilib. Amma nədənsə bu münasibət iqtisadi ticarət, təchizat və tranzit infrastrukturu səviyyəsində etibarlılıq, proqnozlaşdırıla bilənlik və rəvan hərəkəti təmin etmir. Deməli heç bir real məzmun daşımır. Təsadüfi deyil ki, erməni ixracatçıları daim maneələrlə və problemlərlə qarşılaşırlar. Yuxarı Larsda tıxaclar, yük maşınlarının uzun növbələri, izaholunmaz yoxlamalar və texniki maneələr barədə xəbərlər davamlı və daimi xarakter alıb. Nəticədə nəinki istehsal və tədarük dövrləri pozulur, həm də yerli və xarici tərəfdaşlara qarşı inam böhranı yaranır. Problemlərin sistemli hal alması və tez-tez təkrarlanması xarici tərəfdaşlarda sual işarələrinin yaranması ilə nəticələnir. İxrac pozuntuları xüsusilə gül-çiçək sektorunda yaranıb.
Ermənistan illərdir bu alt sektoru xüsusilə Rusiya bazarının tələbinə uyğun inkişaf etdirir. Lakin bu müddət ərzində dövlət nəzarəti və keyfiyyətin idarə edilməsi mexanizmlərinin inkişaflardan geri qaldığı aşkar oldu. Rusiya tərəfinin aylardır etdiyi xəbərdarlıqlara baxmayaraq, Ermənistan hakimiyyəti fitosanitar nəzarətin tənzimlənməsi və məhsulun keyfiyyətinin etibarlılığının artırılması istiqamətində heç bir ciddi addım atmayıb. Nəticədə, 2025-ci ilin yayında Rusiya Ermənistandan gül və çiçək məhsullarının idxalına məhdudiyyətlər tətbiq edərək, kifayət qədər nəzarətin olmadığını, yoluxma ehtimalını və mənşənin qeyri-müəyyənliyini əsas gətirdi. Düzdür, bu sahəyə tətbiq edilən qadağa Moskvanın təzyiq rıçaqı olsa da, ortaya atılan bəhanələr də boş-boşuna deyil və bunların yaranmasının birbaşa günahkarı və səbəbkarı erməni hökumətinin yarıtmaz fəaliyyətidir.
Bu vəziyyət Ermənistanın dövlət strukturlarının ixracla bağlı məsələləri vaxtında həll etmək istəmədiyini bir daha nümayiş etdirdi. Belə bir böhranın qarşısını aylar əvvəl hərtərəfli auditin aparılması, tənzimləmə mexanizmlərinin tətbiqi və rusiyalı tərəfdaşlarla sıx əməkdaşlığın təmin edilməsi ilə almaq mümkün ola bilərdi.
Belə iqtisadi məsələlər özü ilə sosial problemlər də gətirir. Axı minlərlə istehsalçı birdən-birə kredit öhdəlikləri, tez xarab olan mallar, dayandırılmış tədarük müqavilələri və qeyri-müəyyənlik ilə ümidsiz vəziyyətdə qalır. Digər tərəfdən, bütün bunlar daha geniş problemin tərkib hissəsidir və iqtisadi planlaşdırma, xarici ticarətin diversifikasiyası, nəzarət mədəniyyəti və biznesin qorunması sahələrində sistemli uğursuzluqdan xəbər verir. Ermənistan iqtisadiyyatının fəlakətli vəziyyəti həm də onun Rusiya bazarından hədsiz dərəcədə asılılığı ilə izah olunur. Lakin müvafiq dövlət qurumları qarşılıqlı etimad, standartlara uyğunluq və uzunmüddətli əməkdaşlıq strategiyasının həyata keçirilməsi üçün zəruri şərait yarada bilmədiklərindən bu asılılıq hələ də davamlı ticarət əməkdaşlığına çevrilməyib.
Bu gün Ermənistan məmurlarının yarıtmaz fəaliyyəti yerli istehsalçıları və tikinti sektorunu da ciddi təhlükə altına salır. Məsələn, bu gün İrəvanda ciddi su problemi var. Bir sıra ərazilərin su ilə təminatında çox ciddi problemlər ortaya çıxıb və bu, tikinti sektoruna mənfi təsir edir. Elə rayonlar var ki, orada investisiya layihələri suya görə uğursuzluğa düçar olub. İş adamları tikintiyə icazə ala bilsələr də, su olmadığına görə problemlə üzləşirlər və layihələri təxirə salırlar. İrəvan meri Tiqran Avinyan isə belə ciddi problemi həll etmək əvəzinə, Nubaşaren həbsxanasında uzun müddət işləmiş Gevorq Varosyanı özünə müavin təyin edir, onu rayon rəhbərləri ilə görüşdürərək, kilsəyə qarşı kampaniyaya yeni adamları əlavə etmək barədə göstəriş verir. Maraqlıdır ki, Varosyanla görüşdə şöbə müdirləri əməkdaşlarını bu işə qoşa bilməcəyəklərini bildiriblər. Müavin isə onları işdən çıxarmaqla hədələyib. Göründüyü kimi paytaxtın ciddi problemlərini həll etməklə məsul olan mer və komandası baş nazirin kilsəyə qarşı klounadasında aktiv iştirak edirlər.
Digər tərəfdən, Gürcüstan ərazisindən yükdaşımaların pozulması və onun təkrarlanan xarakteri Ermənistanın nəqliyyat siyasətinin önündə duran strateji məsələ hesab edilməlidir. Çünki bu məsələ təkcə Ermənistandan ixracın təşkilində deyil, həm də mühüm xammal və malların idxalında əsas rol oynayır. Məsələn, son vaxtlar Gürcüstandan gələn yolda maye qazla yüklənmiş yük maşınlarına maneələr yaradılır, yoxlamalar aparılır, təhlükəsizlik məsələləri ortaya atılır. Ermənistanda isə maye qazın qıtlığı şəraitində onun qiyməti kəskin artmağa başlayıb. Təbii ki, istənilən maye yanacağın qiymətinin kəskin artması bütün iqtisadiyyata da təsir edir. İstehsal prosesinə təsir edərək, qiymət artımı yaradır. Bu da öz növbəsində inflyasiyaya, əhalinin yoxsullaşmasına səbəb olan faktorlardan sayılır.
Əgər ölkə zəmanətli dəhlizlər, tranzit imkanları yaratmırsa, o zaman iqtisadi inkişafdan, ixracın şaxələndirilməsindən danışılacaq hər hansı bir söhbət mənasızdır. Dövlət orqanlarının bu məsələdə fəaliyyət göstərməməsi də sadəcə olaraq təəssüf hissi yaradır. Beş ildir Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı məsələdə manipulyasiya aparan, bu gün verdiyi sözü sabah unudan, danışıqlarda bir fikir səsləndirib, sonradan onu təkzib edən Paşinyan komandası ölkənin iqtisadi inkişafının qarşısına sədd çəkir. Yarıtmaz siyasətdən əl çəkmək, qonşularla münasibətləri normallaşdırmaq, regionun nəqliyyat blokunu ləğv etmək, Azərbaycanın liderlik etdiyi beynəlxalq layihələrə qoşulmaq, Zəngəzur dəhlizinin açılmasını sürətləndirmək Ermənistan iqtisadiyyatının yeganə xilas yoludur…
