Planetimizin 4,5 milyard illik tarixində baş verən dərin dəyişikliklər bu günkü təbii tarazlığı necə formalaşdırıb?
NOCOMMENT.az qaynarinfo -ya istinadən xəbər verir ki, Ayın yaranmasından kütləvi yoxolmalara, insan təsirinə qədər Yer kürəsinin keçirdiyi mühüm mərhələlər, həyatın formalaşmasında həlledici rol oynayıb.
1. Ayın yaranışı – toqquşmadan doğan sabitlik
Təxminən 4,5 milyard il əvvəl Günəş sisteminin formalaşma mərhələsində, Mars ölçüsündə olan Theia adlı səma cismi Yerə çırpılıb. Bu zərbə nəticəsində Yer qabığından qoparaq kosmosa sovrulan maddələr birləşərək bugünkü Ayı əmələ gətirib.
Ay təkcə gecələr səmanı işıqlandıran bir cisim deyil, həm də Yerin ox meyilliyini sabit saxlayan əsas tarazlıq amilidir. Əgər Ayın cazibə qüvvəsi olmasaydı, Yer daim dəyişən bir ox əyilməsi ilə qeyri-sabit iqlimlərə sahib olardı və bu da həyatın yaranmasını mümkünsüz edərdi. Beləcə, bir fəlakət nəticəsində yaranan Ay, həyat üçün zəruri sabitliyin əsas səbəblərindən birinə çevrilib.
2. Böyük oksidləşmə hadisəsi – atmosferi dəyişdirən canlılar
Təxminən 2,4 milyard il əvvəl Yerin atmosferində oksigen demək olar ki, yox idi; onu əsasən metan və karbon qazı təşkil edirdi. Lakin siyanobakteriyalar fotosintezə başlayanda vəziyyət birdəfəlik dəyişib. Onların “yan məhsulu” kimi yaranan oksigen əvvəlcə dənizlərdəki minerallarla, daha sonra isə atmosferlə reaksiyaya girib və yığılmağa başlayıb.
“Böyük oksidləşmə hadisəsi” adlanan bu proses, oksigensiz mühitdə yaşayan saysız mikroorqanizmin məhv olması ilə nəticələnib. Amma eyni zamanda oksigenli atmosferin yaranması, daha mürəkkəb canlı formalarının təkamülünə şərait yaradıb. Oksigenin metanla reaksiyası iqlimin soyumasına gətirib çıxardı və Yer tarixində ilk böyük buzlaşma dövrünü başladıb.
3. Kembri dövrü partlayışı – həyatın dizayn inqilabı
Təxminən 540 milyon il əvvəl baş verən “Kembri partlayışı” Yerdə həyatın inkişafında inanılmaz bir sıçrayış olub. Bu dövrdən əvvəl canlılar əsasən sadə və mikroskopik idi, lakin qısa bir geoloji müddətdə çoxhüceyrəli, mürəkkəb orqanizmlər sürətlə müxtəlifləşib.
Bu mərhələdə qabıqlar, xarici skeletlər, ilkin onurğalılar və mürəkkəb görmə sistemləri ortaya çıxıb. Müasir heyvan qruplarının əksəriyyətinin ilkin formaları məhz bu dövrdə yaranıb. Alimlər bu sıçrayışı atmosferdə oksigen artımı, genetik mexanizmlərin inkişafı və ətraf mühit dəyişikliklərinin birləşməsi ilə izah edirlər.
4. “Böyük ölüm” – həyatın ən dağıdıcı kütləvi yox olması
Təxminən 252 milyon il əvvəl baş verən Perm-Triyas sərhədi faciəsi, Yer tarixinin ən böyük kütləvi yox olma hadisəsi hesab olunur. “Böyük ölüm” zamanı bütün canlı növlərinin 90 faizdən çoxu məhv olub.
Ən çox qəbul edilən nəzəriyyəyə görə, bu fəlakət indiki Sibir ərazisində baş verən nəhəng vulkan püskürmələri nəticəsində yaranıb. Atmosferə yayılan nəhəng miqdarda qazlar iqlimi kəskin şəkildə qızdırıb, okeanları turşulaşdırıb və oksigen səviyyəsini azaldıb. Həyat demək olar ki, sıfırdan başladı, lakin bu böhran sonradan dinozavrlar və məməlilərin əcdadları üçün yeni təkamül imkanları yaradıb.
5. Antroposen – insan dövrünün başlanğıcı
Dünyanı dəyişdirən güclərin çoxu təbiətdən qaynaqlanmışdı, amma son bir neçə min ildə insan bəşəriyyətin özünü geoloji gücə çevirib. Əkinçiliklə meşələr məhv edildi, heyvanlar evcilləşdirildi və xüsusilə sənaye inqilabı ilə fosil yanacaqların istifadəsi atmosferi kəskin dəyişdirib.
XX əsrdə nüvə sınaqları və texnoloji inkişafa bağlı dəyişikliklər Yerin geoloji təbəqələrində silinməz izlər buraxıb. Nüvə partlayışlarından qalan radioaktiv maddələr, sanki bir asteroid toqquşması kimi, planetin tarixində yeni bir dövrün simvoluna çevrilib. Buna görə alimlər hazırkı mərhələni “Antroposen” – yəni “İnsan dövrü” adlandırmağı təklif edirlər.
