Azərbaycan tarixinə “calaq” edilən o qədər uydurma faktlar var ki, onu araşdırmaq və üzə çıxartmaq çox önəmlidir. Belə uydurma əhvalatlardan biri də Şirvanşan I İbrahimlə Əmir Teymurun görüşü barədədir.
Qeyd edim ki, Şirvanşahlar dövlətinin 34-cü hökmdarı Şeyx İbrahim (İbrahim ibn Sultan Məhəmməd ibn Keyqubad) tarixin ən bacarıqlı diplomatı və dövlət idarəçiliyində güclü hökmdarlardan biri olub. Şeyx İbrahimin hakimiyyəti dövründə Şirvan güclü və müstəqil dövlətə çevrilib. O, qonşu ölkələrlə, Gürcüstanla, bir sıra iri yaşayış məntəqələrini öz nüfuzuna tabe etdiyi Dağıstanla müttəfiqlik və dostluq münasibətləri saxlayırdı. Şeyx İbrahim zamanında Dərbənd mahalı, Cənubi Dağıstanın Samur vadisindəki kənd və icmaları Şirvanın siyasi asılılığında idi.
Buna baxmayaraq, Şirvan Cəlairilər sülaləsi hökmdarlarından olan Sultan Əhməd və şimaldan Qızıl Orda xanı Toxtamış tərəfindən təhlükə altına düşə bilərdi. Şirvanşah I İbrahim o dövr üçün ən mühüm qərarı qəbul etməli oldu, Şərqdən Qərbə qədər böyük gücə və nüfuza malik olan Əmir Teymurla strateji tərəfdaşlıq əlaqəsi yaratdı, Qarabağda onunla görüşdü.
Qeyd edim ki, Əmir Teymur ordugah yeri kimi həmişə Qarabağı seçərdi. Bu, bir tərəfdən Qarabağın əlverişli təbii iqlim şəraiti ilə bağlı idisə, digər tərəfdən onun Şirvanşaha olan etmadından irəli gəlirdi.
NOCOMMENT.az apa-ya istinadən xəbər verir ki, bizim tarixçilər bu görüş barədə Şərafəddin əl-Yəzdin “Zəfərnamə” əsərinə istnad edirlər. Əsərdə yazılır ki, 1381-ci ildə (1381-ci ildə Şeyx İbrahim hələ hakimiyyətə gəlməmişdi. Şeyx İbrahimlə Əmir Teymurun görüşü miladi təqvimlə 1386-1387-ci ilə təsadüf edir. Bu fakt “Zəfərnamə”ni etibarlı mənbə kimi əsas götürməyi sual altına alır – Z.Ə.) Şirvana hücum edərkən (Əmir Teymur Şirvana hücum etməyib – red.) Şirvanşah Şeyx İbrahimxəlil sərkərdə Teymurun qabağına 40 dəvə yükü ənam və 39 qulla çıxdı. Teymur Şeyx İbrahimdən soruşdu: “Qulun biri hanı?” Şirvanşah Şeyx İbrahimxəlil ona baş əyərək dedi: “Şahım, məmləkətim və rəiyyətim qul olunca, mənim qul olmağım daha əfzəldir”.
Bunları Əmir Teymurun yanında olan bir əlyazmaçı yazıb və o, Əmir Teymurun güclü və hökmlü olmasını daha qabarıq göstərmək üçün hadisələri təhrif etməsi normaldır. Əslində, Şirvan kimi böyük bir dövlətə başçılıq edən I İbrahim əsla özünü qul kimi qələmə verməzdi. Bu hadisəni yozan bizim tarixçilər Şirvanşah İbrahimin kiminsə qabağında “qul olmasını” önə çəkərək, dövlətçilik tariximizə ləkə salmağa cəhd edirlər. Əslində hadisə belə olub.
Əmir Teymur Toxtamışa qarşı çoxtərəfli strateji müharibə aparırdı. Onun qərbdə, xüsusi ilə İldırım Bəyazidə qarşı apardığı müharibəsində Şirvan xüsusi ilə vacib idi. Olduqca vacib strateji məntəqə olan Dərbənd keçidinə nəzarət edən Şirvanşahlar Teymur üçün əvəzedilməz müttəfiq idi. Əmir Teymurun Yaxın Şərqdə apardığı müharibələr zamanı Toxtamışın ona arxadan zərbə endirməsi ehtimalı olduqca yüksək idi. Eyni zamanda, Teymur Qızıl Ordaya Xəzər dənizinin şərq tərəfindən yürüş edərkən, Toxtamış Dərbənd keçidi vasitəsi ilə onun Azərbaycandakı və İrandakı mülklərinə zərbə endirə bilərdi, necə ki Təbrizi tutaraq etdi də. Buna görə xüsusi amansızlığı ilə tanınan Teymur Şirvana basqından çəkinirdi. Çünki zəif Şirvan Toxtamışın Dərbənd keçidinə nəzarət etmək niyyətinə qarşı çıxa bilməzdi. Teymurla I İbrahimin ittifaqı bununla bağlı idi. Toxtamışın 90 minlik ordusu isə Teymur üçün təhlükə idi. Bu təhlükənin qarşısını almaq üçün Şirvanşah ona hava və su kimi lazım idi.
Ona görə Əmir Teymur Bərdədə olanda Şeyx İbrahimlə görüşmək üçün ona dəvət göndərir. Şirvanşahın baş vəziri Əbu Yezid buna qarşı çıxaraq, I İbrahimə bir müddət dağlara çəkilməyi məsləhət görsə də, o, bunu qəbul etmir və Teymurun Bərdə yaxınlığında, Kür çayı sahilində qərargahına onun görüşünə gedir.
Mənbələrin verdiyi məlumata görə, I İbrahim Teymurun adına xütbə oxutdurur və pul kəsdirdikdən sonra qiymətli hədiyyələrlə Bərdəyə gəlir. Müasirləri yazır ki, Şirvanşah monqol ənənəsinə görə ”tokkuz” – doqquz qiymətli hədiyyə gətirir. Bu hədiyyələr içərisində İbrahim Nizami Gəncəvinin “7 gözəl”i timsalında yeddi dünya gözəli aparıbmış. Əmir Teymur hədiyyələr qoyulan çadırda, yeddi rəng tül altında dayanmış gözəllərə valeh olur və İbrahimin ilk görüşdə davranışını yüksək qiymətləndirir.
Şirvanşah I İbrahim Teymurla müttəfiqlikdən istifadə edərək gizli şəkildə Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək siyasəti yeridirdi. Birincisi, o, Teymurla Toxtamış arasındakı ədavətdən istifadə edərək, Şirvanı düşmən hücumlarından qurtardı, Şirvan müstəqil qaldı. Şirvanşah I İbrahim öz təsirini Qarabağ, Şəki, Dərbənd və Qəbələyə yaymağa nail oldu. İkincisi, Teymur İbrahimi Dərbənddən Kür çayının sahillərinə qədər Şirvan vilayətinin hakimi təyin etdi.
Şirvanşah I İbrahim əsla Teymura “mən sənin qulunam” deməyib. Çünki Teymura o, müttəfiq kimi lazım idi və Teymura Şirvana hücum etmək qəti sərf etməzdi.
Çox təəssüff ki, VII sinfin Azərbaycan tarixi dərsliyində “Hökmdarın müdrikliyi və yerli hakimin inadlı mübarizəsi” mətnində bu yanlış məlumat şagirdlərin beyninə yeridilir. Bir Azərbaycan hökmdarını qul kimi təsvir edirlər.
Zaur Əiyev
Dosent
