Egey dənizindəki adalar ətrafında Yunanıstan və Türkiyə arasındakı qarşıdurmaya digər bir ölkə – Fransa müdaxilə etmək qərarına gəlib. Məsələ o dərəcədə ciddidir ki, Fransa lideri Makron yunanlara kömək üçün real hərbi yardım göndərib. Üstəlik Avropada bütöv bir antitürk koalisiya yetişib. Bəs necə oldu ki, bu cür nüfuzlu dövlətlər qrupunu Ərdoğan özünə qarşı qaldırdı?
“Zəhərli bir geosiyasi oyunçu” – Fransanın Figaro nəşri ölkəsinin NATO-dakı müttəfiqi – Türkiyəni məhz bu cür adlandırıb. Ərdoğanın rəhbərliyi altında Türkiyə artıq ümumavrasiya problemlərinə çevrilib – ölkəni Yeni Osmanlı İmperiyasına çevirmək üçün etdiyi hərəkətlər Avropanı çox narahat edir.
Təcavüzün təkamülü
Xatırladaq ki, Türkiyə bir neçə onilliklər əvvəl Qərb bloklarına qəbul edilmişdi – səbəb isə Sovetlər Birliyinə coğrafi yaxınlıq idi. SSRİ artıq mövcud deyil, Rusiya Avropaya təhlükə yaratmır (təbii ki, AB postsovet məkanına girməsə). Nəticədə Türkiyə köməkçi obrazından yük və problemlərlə dolu kisəyə çevrildi. Üstəlik, sözün həm doğru, həm də məcazi mənasında Şərqi Aralıq dənizindəki sahillərini açıqca əldən verib.
Məsələ burasındadır ki, son illərdə Türkiyə sürətli şəkildə inkişaf edib. Sadəcə Yaxın Şərq işlərindən Aİ-yə sərf edən Yaxın Şərq işlərinə keçib. Ankaranın Liviyanı nəzarət altına almaq istəyi, digər şeylərlə yanaşı, Liviya karbohidrogenlərinin və Afrika miqrantlarının Avropa Birliyinə axınını idarə etmək istəyi ilə əlaqələndirilir. İndi isə Avropa Birliyinin üzvü olan Yunanıstana qarşı birbaşa təhdidlərə keçib. Ankara təkcə müstəsna iqtisadi zonada geoloji-kəşfiyyat işləri aparmaq cəhdləri ilə bu ölkənin suverenliyini pozmur, həm də bu cəhdləri silah gücünə müdafiə edir. Türkiyənin “Aruc-Rais” tədqiqat gəmisi həmin ərazidə döyüş gəmilərinin müşayiəti ilə iş aparıb.
Burada problem təkcə karbohidrogenlərdə deyil (Şərqi Aralıq dənizinin bu hissəsinin çox zəngin olduğu deyilir). Əslində, Türkiyə 1923-cü ildə bağlanmış Lozanna Müqaviləsinin şərtlərinə yenidən baxılmasına işarə edir – məhz bu müqaviləyə görə Egey dənizindəki adalar Yunanıstana verilmişdi. Ərdoğan artıq bir neçə ildir rəsmi səviyyədə bu razılaşmanın ədalətsiz olduğunu söyləyir.
Buna görə Ankara Yunanıstanı təkcə təhrik etmir, həm də ölkə əleyhinə təbliğatı gücləndirir. Məsələn, Türkiyənin Daxili İşlər naziri Süleyman Soylu Avropadan Yunanıstan sərhədçilərinin miqrantlarla dolu gəmilərə atəş açmasına “xəbərdarlıq etməyi və Yunanıstana dərs verməsini” tələb edir. Eyni zamanda, Ankara Yunanıstana məxsus Qərbi Trakya bölgəsindəki türk icmasının hüquqlarının pozulmasından qəzəblənir.
“Türk qoşunları yunan adalarına girərsə, kimin ordusu Yunanıstana dəstək verəcək? Rusiyanın Lukaşenko rejimini müdafiə etdiyi kimi, kimsə Yunanıstanı müdafiə edəcəkmi? Yəqin ki, heç kim”, – deyə məşhur fransız siyasətçi Jak Attali təəssüflənir.
Və son vaxtlara qədər həqiqətən heç kim görünmürdü. Doğrudan da, yunanların amerikalılara, yəni Qərb ölkələrinin əsas müdafiəçilərinə ümidi yoxdur. Pentaqon həm Yunanıstanın, həm də Türkiyənin NATO üçün son dərəcə vacib müttəfiq olduğuna əmindir, buna görə hər kəsin sakitləşməsi lazımdır. Bu mülayimliyin səbəbləri çoxdur. Ankara ilə münasibətləri korlamaq istəməməsi və Türkiyəni həm Rusiya, həm də Avropaya qarşı tərəfə çevirmək istəyi. Üzvlərindən birini açıq şəkildə əzərək NATO-nu (Avropada Amerikanın əsas güc dayağı) gözdən salmaq istəməməsi. Və nəhayət, siyasi iradənin və geosiyasi təlim imkanlarının olmaması. Trampın keçmiş milli təhlükəsizlik məsələləri üzrə müşaviri Con Boltonun düzgün qeyd etdiyi kimi, “Türkiyənin Şərqi Aralıq dənizindəki neft və qaz məsələlərində təcavüzkar davranışı ABŞ-ın qlobal işlərdən çəkilməsinin birbaşa nəticəsi idi”.
Türk pişikləri üzərində məşq
Və bu zaman, Yunanistanın böyük ehtiyac duyduğu bir vaxtda Fransa meydana girir. Artıq bəzi ekspertlər yazırlar ki, Makron (onunla Ərdoğan arasındakı şəxsi düşmənçiliyi nəzərə alsaq) yunanlar və türklər arasında vasitəçi roluna ən yaxşı namizəd deyil. Lakin Yelisey Sarayı özünü vasitəçi kimi göstərmir – rəsmi olaraq Yunanıstanda vəkil və müdafiəçi rolunda çıxış edir.
Paris rəsmi olaraq Türkiyəni təxribatlarda ittiham edir. “Vəziyyət Türkiyənin birtərəfli qaydada neft kəşfiyyatı aparmaq qərarına görə gərginləşdi. Bunu dayandırmalı və normal bir dialoqa başlamalıyıq”, – deyə Fransa prezidenti bəyan etdi. Və sadəcə bəyan etmədi, əksinə, mövqeyini sübut etmək üçün qəraziyə qoşun göndərdi. Fransa Şərqi Aralıq dənizindəki hərbi mövcudluğunu iki “Rafal” təyyarəsi, “Lafayet” freqatı ilə gücləndirdi və eyni zamanda yunanlarla birgə hərbi təlimlər keçirdi.
Fransızların fəaliyyətinin aktivləşməsinə səbəb nə idi? Birincisi, Makronun liderlik ambisiyaları. Angela Merkelin getməsi fonunda Fransa prezidenti özünü Avropa İttifaqının qeyri-rəsmi rəhbəri kimi görür və bu statusa dair iddiaların əsaslandırılmasına ehtiyac var. Amerikalılara qarşı oynamaqla liderliyi təmin etmək (məsələn, nüvə razılaşmasında İranı müdafiə etmək və ya Moskva ilə münasibətləri bərpa etmək) təhlükəlidir və güc itkisinə səbəb ola bilər. Ancaq türk pişikləri üzərində məşq keçmək olduqca mümkündür. İkincisi, Makron (çox güman) başa düşür ki, Ərdoğanın xarici siyasətdə çox acdır – dayandırılmayana qədər təcavüz nümayiş etdirəcək. Və onu prosesin əvvəlində – şərti Münhendə dayandırmaq daha yaxşıdır ki, sonradan yenidən şərti olaraq Paris və bütün Avropanı öz maraqları ilə təslim etməsin.
Afina, əlbəttə, Fransız geosiyasəti haqqında düşünmür, sadəcə sevinir. Yunanıstanın Baş Naziri Kiriakos Mitsotakisin sözlərinə görə, Emmanuel Makron “Yunanıstanın əsl dostu, eyni zamanda Avropa dəyərlərinin və beynəlxalq hüququn sərt bir müdafiəçisidir”. Üstəlik, yunanlar bir az da ruhlandılar. Bu yaxınlarda onların köhnəlmiş “Limnos” frigatı Türk donanmasının ən müasir gəmilərindən biri olan “Kamal-Rəis” ilə toqquşdu (baxmayaraq ki, türklər yunan gəmisinin zədələndiyini söyləmişdilər), sonra isə sakitcə fransızlarla təlimlərə yollandı.
Türklər, təbii ki, qəzəblidirlər. Ərdoğan Makronu “müstəmləkəçilikdə” ittiham edir. “Şərqi Aralıq dənizində sahil əraziləri olmayan” ölkəni tənqid edir və onu “özünü həqiqətən olduğundan daha böyük hesab etməməyə” çağırır (bəziləri bunu Makronun boyuna istehza hesab edə bilər). Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi – “Heç kim əsrlər boyu hakim olduğu Aralıq dənizindən Türkiyəni atmaq hüququna sahib deyil”, – deyib.
Toplaşdılar
Yəqin ki, Ankara franko-yunan ittifaqına birtəhər müqavimət göstərə bilər. Ancaq Türkiyənin bütün cəbhələrdə təcavüzkar siyasəti, gözlənildiyi kimi, sahillərinin Ankaraya nümayişində iştirak etmək istəyən digər oyunçuların da bu ittifaqa cəlb edilməsinə səbəb oldu.
Beləliklə, Yunanıstan Misirdən yardım alacaq – bu ölkənin prezidenti Əbdül Fəttah əs-Sisi, Türkiyəni Misirin siyasi sisteminə (Ankaranın “Müsəlman Qardaşlar”ın dəstəyi ilə) təhdid edən düşmən bir güc olaraq görür. Afina və Qahirə Şərqi Aralıq dənizində eksklüziv iqtisadi zonaların bölüşdürülməsi barədə razılığa gəldilər – təxminən 15 ildir ki, 13 əvvəlki danışıq mərhələsində əvvəllər əldə edilməmiş bir razılaşma. Bir-birilərinin geniş dəniz məkanlarını tanıdılar – və çox güman ki, birlikdə bu suları türk iddialarından qoruyacaqlar.
Türkiyə mediası artıq anlaşmanı “quldur sazişi” adlandırıb – amma unudublar ki, bu yaxınlarda Ankara da Liviya ilə eyni cür saziş imzalamışdı.
Yeni sazişə görə hər iki ölkə yunanlara aid dəniz məkanlarını tanıyıb. Ankaranın Liviyadakı maraqları da təhlükə altındaıdr, bu Afrika ölkəsində Misir və Fransa Ərdoğanın rəqibi feldmarşal Xəlifə Haftarı daha fəal dəstəkləyə bilərlər.
Ərdoğanın Fələstin işlərinə müdaxiləsindən narazı olan İsrail də Yunanıstana dəstək olmağa qoşuldu. Səudiyyə Ərəbistanı da dolayı yolla iştirak edəcək, bu da Türkiyəni Qətərə dəstək verməyə, eləcə də Türkiyə xüsusi xidmət orqanları tərəfindən təşkil olunan təxribata cavab ola bilər (türklər İstanbuldakı Səudiyyə konsulluğunda jurnalist Camal Qaşıqçının öldürülməsini qeydə almış və sonra bütün bu məlumatları mətbuata sızdırmışdılar).
Əgər Türkiyə əleyhinə olan Antanta həqiqətən rəsmiləşərsə, Ərdoğan çox çətin vəziyyətə düşəcək. Qalib gələ bilməz, eyni zamanda uduzmağa da yolu yoxdur. Türkiyə hazırda çətin iqtisadi durumdadır, lirənin məzənnəsi ilin əvvəlindən 20% ucuzlaşıb. Əhalinin diqqətini yayındırmaq üçün ən azı son vaxtlar görünməmiş xarici siyasi qələbələr lazımdır. Buna görə, Şərqi Aralıq dənizindəki qonşu ölkələrlə bütün ərazi mübahisələrini sülh yolu ilə həll etmək üçün danışıqlar masasına oturmaq istəyir.
“Türkiyə özünə macəra axtarmır. Aralıq dənizində problemin həllinin yeganə yolu dialoq və danışıqlar yolu ilə mümkündür”, – deyə türk lideri bildirib. Hamını “bütün tərəfləri qane edəcək faydalı bir həll” tapmağa çağırıb. Bəs Yunanıstan ona məxsus olan adalar barədə danışıqlar aparmağa hazırdırmı?
Mənbə: vz.ru
